Türkiye Fay Hatları ve Deprem Gerçeği
6 Şubat tarihinde Kahramanmaraş Pazarcık merkezli 7,6 şiddetindeki deprem ve aynı gün o bölgede meydana gelen 7,6 şiddetindeki deprem ile Türkiye deprem gerçeğini tekrar hatırladı. Son yıllarda artan doğal afetler ve bilhassa artan depremler Türkiye’nin gündeminden çıkmıyor. Dolayısıyla deprem ve fay hatları sözcükleri herkesin her an aklından geçen kelimeler oluyor. İşte Türkiye’nin deprem gerçeği ve en çok merak edilen fay hatları konusunda bilgilendirici bir yazı.
Deprem Nedir, Neden Olur?
Yerkabuğunu oluşturan levhaların hareket etmesiyle oluşan titreşimleri deprem olarak anlayabiliriz. Bu titreşimlerin en çok meydana geldiği yerler ise fay hatlarıdır. İşte bu fay hatlarında iki levhanın birbirine sürtünmesi ile açığa çıkan enerji depremleri oluşturuyor. İki levhanın birbirlerine sürtündükleri sürtünme yüzeyinin uzunluğu fay hattının uzunluğudur. Sürtünme yüzeyi ne kadar uzunsa depremin şiddeti de o kadar kuvvetli olur. Çünkü böyle bir durumda biriken enerji çok daha fazla oluyor.
Türkiye Deprem Ülkesi mi?
Türkiye önemli deprem ülkelerinden biridir. Dünya’da Japonya, Endonezya, kuzey ve güney Amerika kıtalarının batı kıyıları 8-9 arası büyük deprem bölgeleridir. İşte bunların peşine 7 ve 8 büyüklüğünde deprem üreten fay zonları ile Türkiye önemli bir deprem ülkesidir.
Türkiye fay hatlarının büyük çoğunluğu karadan geçtiği için ve fay hatları alanlarına yapılar inşaa edildiği için Türkiye’de depremlerin yıkıcı etkisi daha fazla oluyor. Deprem ölçeklendirmelerinde en başta 2 önemli etki değerlendirilir. Bunlardan biri olan depremin büyüklüğü Türkiye’de Japonya kadar olmasa bile oldukça büyük depremlerdir. Depremin büyüklüğü aletsel ölçümlerle anlaşılır. Bu ölçmede yapıların zarar görüp görmemesi ana ölçek kabul edilmez. Sadece aletsel büyüklüktür ve buna göre okyanusun ortasında yerleşimden uzak bir adada 9 büyüklüğünde bir deprem olsa, bu deprem oldukça büyüktür ama şiddetli deprem olarak sınıflandırılmaz. Çünkü şiddet yıkımla sonuçlanmasıyla ilgili bir ölçüdür. İşte burada diğer bir değerlendirme kriteri olan depremin şiddeti düşünüldüğünde depremin yıkıcı etkisi hesaba katılır. Dolayısıyla Türkiye fay hatları çoğunlukla kara içinde olduğu için yerleşim yerlerindedir. Bu sebeple yıkıcı etkisi fazladır. Türkiye’de depremin büyüklüğü oldukça büyüktür ama depremin şiddeti bakımından listenin en başlarında yer alır.
Fay Hattı Nedir?
Kahramanmaraş depremi ile fay hatları bir kez daha gözümüzün önüne geldi. Çünkü Türkiye’nin neredeyse her ilinden fay hattı geçiyor. Türkiye Alp-Himalaya dağ sisteminin geçtiği bir coğrafyadadır. Bu yüzden sürekli deprem olmakta ve mevcut fay hatlarına yenileri eklenmektedir. Türkiye coğrafyası oluşumu bakımından yeni bir levhadır. Dolayısıyla günümüzde aktif olarak hareket etmekte ve depremler oluşmaktadır. Bu depremler fay hatları üzerinde oluşuyor çünkü bu oluşumda levhaların birbirlerine sürtünmesi etkilidir.
Fay hatları doğrultu atımlı (yanal atımlı)fay, normal fay ve ters fay olarak 3 ana gruba ayrılır. Türkiye’de bu 3 fay sistemi de vardır. Ama Türkiye’de en etkilisi doğrultu atımlı faylardır. Fay hatlarının bu şekilde grup ismi almasında hareketin nasıl olduğu rol oynar. Eğer iki levha yan yana birbirine sürtünerek hareket ediyorsa buna doğrultu atımlı fay denir. Türkiye’de Kuzey Anadolu Fayı ile Doğu Anadolu Fayı bu şekildedir. Eğer iki levha birbirinden uzaklaşıyorsa arada bir gevşeme olur ve bazı yerler çöker. Bu şekilde oluşan fay hatları normal fay olarak isimlendirilir. Ege Bölgesi fay hatları bu şekildedir. Bu fay hatları daha kısadır. İki levhanın sıkışması sonucu birinin diğeri üzerine geçmesi ise ters faydır. Türkiye’de ters fay vardır ancak bunlar çok uzun değildir.
Fay Hattı ve Fay Zonu Aynı mı?
Fay hatları aslında fay zonu içinde yer alan onlarca ya da yüzlerce kırıktan oluşur. Yani aynı yönde uzanan benzer fay hatlarına fay zonu deriz. Kuzey Anadolu Fayı aslında bir fay zonudur. Yani bunun içinde yüzlerce fay hattı vardır. Ancak ağız alışkanlığı olarak fay zonuna fay hattı deniliyor. Aslında kelimenin bu şekilde kullanımı çokta yanlış değildir. Nitekim fay zonu kırılmaz, bu zon içindeki parçalar kırılır. Bu yüzdende günlük kullanımda fay hattı kırıldı şeklinde ifade ederiz. Lakin esasında fay hattı kırılması da doğru bir kullanım değildir. Çünkü fay zaten kırık demektir. Yani kırık kırıldı gibi bir cümle ortaya çıkıyor. Ancak burada asıl ifade edilmek istenen kırığın yıllar içinde biriktirdiği enerjinin deprem olarak açığa çıkması ile fayın harekete geçtiğini söylemektir. Yine de fay hattı kırıldı cümlesini söylemenin kolaylığından dolayı bilim insanları bile bu şekilde kullanıyor bu kelimeleri.
Türkiye Fay Hatları
Türkiye fay hatları haritası incelendiğinde 3 ana fay zonu göz çarpar. Bunlardan Kuzey Anadolu Fayı ile Doğu Anadolu Fayı doğrultu atımlı faylardır ve oldukça büyük depremler üretir. Ege bölgesindeki fay hatları ise normal faylardır ve daha sık deprem üretse bile daha küçük boyutlu depremler üretirler.
Kuzey Anadolu Fayı (KAF)
Kuzey Anadolu Fayı doğuda Bingöl’den başlar. Başladığı bu noktadan Doğu Anadolu Fayı da geçer ve burada kesişirler. Kuzey Anadolu Fayı Anadolu coğrafyasının kuzeyi boyunca uzanır. Fay zonunun geçtiği yer Karadeniz kıyılarından 100 ila 200 km içeridedir. Bingöl’den başlayan fay hattı batıya doğru uzanır Marmara Denizi’nin içinden geçer ve Yunanistan’a doğru ilerler.
Kuzey Anadolu Fayı kuzeydeki Anadolu levhasının kuzey sınırının Avrasya levhası ile sürtünmesiyle oluşur. Anadolu levhasını güney taraftan Afrika levhası ile Arabistan levhası kuzeye ve doğuya doğru sıkıştırır. Anadolu levhası büyük Avrasya levhası tarafından da sıkıştırılır ve bu sınırlarda fay hatları oluşur. Bu fay zonunda 7 ila 8 büyüklüğüne kadar depremler oluşabilir. 7 üzeri depremler büyük depremlerden sayılır.
Doğu Anadolu Fayı (DAF)
Doğu Anadolu Fayı daha az duyulan bir faydır. Ancak Kuzey Anadolu Fayı kadar büyük depremler üretir. Bulunduğu coğrafya nüfus ve yerleşme açısından daha seyrek olduğu için çok fazla kamuoyu oluşturmayan bir faydır. Ancak bilim adamları bu fay zonunun çok büyük depremler ürettiklerini hep söylerler.
Doğu Anadolu Fay Hattı Hakkari’den başlar ve kuzey batıya doğru Bingöl’e kadar bir yay çizerek ilerler. Bingöl’de Kuzey Anadolu Fayı ile kesişir. Bu noktadan sonra güney batıya doğru Hatay’a kadar yine bir yay çizerek ilerler. Hatay civarlarında Ölü Deniz Fayı ile birleşir.
Doğu Anadolu Fayı Afrika ve Arabistan levhalarının Anadolu levhasını sıkıştırmasıyla oluşur. Ancak burada en güçlü etkiyi Arabistan levhası yapar. Fakat Hatay civarlarında Afrika levhasının etkisi daha çok hissedilir.
Batı Anadolu Fayı (BAF)
İzmir’de deprem olmasının sebebi olan fay hattıdır. Aslında Batı Anadolu Fayı yüzlerce küçük faydan oluşur. Bu fayların tümüne birden Batı Anadolu Fay Zonu yada kuşağı ismi de verilir. Bu fay hatları normal fay olarak gruplandırılan faylardır. Yapacakları depremler genellikle 6 ve 7 arasındaki büyüklükte olur. Ancak deprem sıklığı bakımından çok hareketlidir. Çünkü Anadolu yarımadasını sıkıştıran levhaların etkisi ege bölgesinde hissedilir ve sık sık deprem olur.
Batı Anadolu Fay Hatları daha kısa boyludur. Bu yüzden ürettikleri deprem boyutu biraz daha küçüktür. Ancak yine de hafife alınacak kadar küçük depremler değildir bunlar. Çünkü 6 ve üzeri depremler yıkıcı etki yapabiliyor.
Türkiye Fay Hatları Haritası Değerlendirmesi
Maden Tetkik ve Arama (MTA) en güncel Türkiye Fay Hatları Haritası’nı web sitesinde yayınlamıştır. Sitedeki harita en güncel halidir. Burada harita paftalara ayrılmış ve büyük ölçekli harita oluşturulmuştur. İstediğiniz bölgeye harita üzerinden tıklayınca ayrıntılı fay hatları haritası açılmaktadır. İşte Maden Tetkik ve Arama kuruluşunun Türkiye Diri Fay Hatları Haritası: https://www.mta.gov.tr/v3.0/hizmetler/yenilenmis-diri-fay-haritalari
Türkiye Fay hatları ve depremselliği ile ilgili Kandilli Rasathanesi’de çalışmalar yapıyor. AFAD gibi başka kurumlarından çeşitli çalışmaları var. Fay hatlarının haritalandırılması konusunda ise MTA kurumunun haritaları en bilindik olanıdır. Ayrıca bu haritalar büyük ölçekte hazırlandığı için detaylı gösterim sağlıyor. Daha küçük ölçekte olan haritalar da genellikle bu haritalar referans alınarak hazırlanıyor. Ancak yerel çalışmalar yapan kurumların daha detaylı haritaları olabileceğini de unutmamak gerekir.
Türkiye Alp Himalaya kuşağı içinde genç bir arazidir. Bu yüzden deprem ülkesidir. Depremler engellenemez ama alınan önlemlerle daha hafif atlatılabilen bir doğal afet durumuna getirilebilir. Büyük Marmara Depremi son günlerde çok konuşulurken Kahramanmaraş Depremi ile vurulduk. Kahramanmaraş depremi ile bir kez daha deprem gerçeğini hemde yıkılan 20 bine yakın bina ile gördük. Bu yüzden her an büyük depremlere hazırlıklı olmalı ve bu konuda bilinçlenmeliyiz.